नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिषु कृति

8-2-2 नलोपः सुप्स्वरसञ्ज्ञातुग्विधिषु कृति पदस्य पूर्वत्र असिद्धम्

Sampurna sutra

Up

index: 8.2.2 sutra: नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिषु कृति

सुप्-स्वर-संज्ञा-तुग्विधिषु-कृति नलोपः पूर्वत्र असिद्धम्

Neelesh Sanskrit Brief

Up

index: 8.2.2 sutra: नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिषु कृति

नकारलोपः केवलं सुप्-विधौ, स्वरविधौ, संज्ञाविधौ, तथा कृति-तुक्-विधौ एव असिद्धः अस्ति, न अन्यत्र ।

Neelesh English Brief

Up

index: 8.2.2 sutra: नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिषु कृति

The नकारलोप given by 'न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य' is असिद्ध only with reference to (1) सुप्-विधि, (2) स्वरविधि, (3) संज्ञाविधि, and (4) तुगागम caused by a कृत्-प्रत्यय.

Kashika

Up

index: 8.2.2 sutra: नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिषु कृति

नलोपः पूर्वत्र असिद्धो भवति सुब्विधौ, स्वरविधौ, सज्ञाविधौ, तुग्विधौ च कृति। विधिशब्दोऽयं प्रत्येकमभिसम्बध्यमानः स्वरसंज्ञातुकां विधेयत्वात् तैः कर्मषष्ठीयुक्तैः भावसाधनोऽभिसम्बध्यते। सुपा तु सम्बन्धसामान्यवचनषष्ठ्यन्तेन कर्मसाधनः। तेन सुपः स्थाने यो विधिः, सुपि च परभूते, सर्वोऽसौ सुब्विधिः इति सर्वत्रासिद्धत्वं भवति। सुब्विधौ तावत् राजभिः, तक्षभिः इत्यत्र नलोपस्य असिद्धत्वाततो भिस ऐस् 7.1.9 इति न भवति। राजभ्याम्, तक्षभ्याम्, राजसु, तक्षसु इति सुपि च 7.3.102 इति, बहुवचने झल्येत् 7.3.103 इति दीर्घत्वमेत्वं च न भवति। स्वरविधौ राजवती इत्यत्र नलोपस्य असिद्धत्वातन्तोऽवत्याः 6.1.220 इति न भवति। पञ्चार्मम्, दशार्मम्, इत्यत्र नलोपस्य असिद्धत्वातर्मे चावर्णं द्व्यच् त्र्यच् 6.2.90 इति पूर्वपदस्य आद्युदात्तत्वं न भवति। पञ्चदण्डी इत्यत्र नलोपस्य असिद्धत्वादिगन्ते द्विगौ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरो न भवति। संज्ञाविधौ पञ्च ब्राह्मण्यः, दश ब्राह्मण्यः इति नलोपस्य असिद्धत्वात् ष्णान्ता षट् 1.1.24 इति षट्संज्ञा भवति, ततश्च न षट्स्वस्रादिभ्यः 4.1.10 इति टापः प्रतिषेधो भवति। तदेतत् प्रयोजनं कथं भवति? यदि प्रतिकार्यं संज्ञाप्रवृत्तिः इत्येतद् दर्शनम्। या हि जश्शसोर्लुगर्था षट्संज्ञा प्रवृत्ता, तया स्त्रीप्रत्ययप्रतिषेधो न क्रियते इति सा पुनः प्रवर्तयितव्या इति। तुग्विधौ वृत्रहभ्याम्, वृत्रहभिः इति नलोपस्य असिद्धत्वात् ह्रस्वस्य पिति कृति तुक् 6.1.71 इति तुग् न भवति। अत्र केचित् सन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्य इति तुकं प्रति नलोपस्य अनिमित्तत्वात्, बहिरङ्गलक्षणेन वा असिद्धत्वात्, तुग्विधिग्रहणमनर्थकम् इति प्रतिपन्नाः। तत् तु क्रियते परिभाषद्वयस्य अनित्यत्वं ज्ञापयितुम्। कृतीति किम्? वृत्रहच्छत्रम्, वृत्रहच्छाया, छे च 6.1.73 इति तुग् भवति। अत्र सिद्धे सत्यारम्भो नियमार्थः, एतेष्वेव नलोपो असिद्धो भवति, न अन्यत्र। तेन राजीयति, राजायते, राजाश्वः इति ईत्वम्, दीर्घत्वम्, एकदेशश्च सिद्धो भवति।

Siddhanta Kaumudi

Up

index: 8.2.2 sutra: नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिषु कृति

सुब्विधौ स्वरविधौ संज्ञाविधौ कृतितुग्विधौ च नलोपोऽसिद्धो नान्यत्र राजश्व इत्यादौ । इत्यसिद्धत्वादात्वमेत्वमैस्त्वं च न । राजभ्याम् । राजभिः । राज्ञे । राजभ्यः । राज्ञः । राज्ञोः । राज्ञाम् । राज्ञि । राजनि ॥ प्रतिदीव्यतीति प्रतिदिवा । प्रतिदिवानौ । प्रतिदिवानः । अस्य भविषयेऽल्लोपे कृते ॥

Laghu Siddhanta Kaumudi

Up

index: 8.2.2 sutra: नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिषु कृति

सुब्विधौ स्वरविधौ संज्ञाविधौ कृति तुग्विधौ च नलोपोऽसिद्धो नान्यत्र - राजाश्व इत्यादौ। इत्यसिद्धत्वादात्वमेत्त्वमैस्त्वं च न। राजभ्याम्। राजभिः। राज्ञि, राजनि। राजसु॥ यज्वा। यज्वानौ। यज्वानः॥

Neelesh Sanskrit Detailed

Up

index: 8.2.2 sutra: नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिषु कृति

पूर्वत्रासिद्धम् 8.2.1 अनेन सूत्रेण सपादसप्ताध्यायीं प्रति त्रिपाद्याः असिद्धत्वम् उच्यते । इदम् असिद्धत्वम् नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इत्यस्य त्रिपादीसूत्रस्य विषये प्रकृतसूत्रेण नियम्यते । नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इत्यनेन निर्दिष्टः नकारलोपः सम्पूर्णां सपादसप्ताध्यायीं प्रति असिद्धः नास्ति, अपितु सपादसप्ताध्याय्याः केवलम् सुप्-विधिं प्रति, स्वर-विधिं प्रति, संज्ञा-विधिं प्रति तथा च कृृन्निमितक-तुग्विधिं प्रति एव असिद्धः अस्ति । ‌— इति अस्य सूत्रस्य आशयः । क्रमेण उदाहरणानि एतादृशानि —

1) नकारलोपस्य सुप्-विधिं प्रति असिद्धत्वम् —

सुप्-विधिः = सुप्-प्रत्ययस्य स्थाने उत सुप्-प्रत्यये परे जायमानः विधिः । एतादृशस्य विधेः कृते नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इत्यनेन कृतः नकारलोपः असिद्धः भवति । यथा, राजन्-शब्दस्य तृतीयाद्विवचनस्य रूपे नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इत्यनेन नकारलोपे कृते, तस्य असिद्धत्वात् सुपि च 7.3.102 इति अङ्गस्य दीर्घः न प्रवर्तते —

राजन् + भ्याम् [तृतीयाद्विवचनस्य प्रत्ययः]

→ राज + भ्याम् [नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इति नकारलोपः]

→ राजभ्याम् [नलोपस्य असिद्धत्वात् सुपि च 7.3.102 इति दीर्घः न भवति ।]

एवमेव, राजन्-शब्दस्य तृतीयाबहुवचनस्य रूपे नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इत्यनेन नकारलोपे कृते, तस्य असिद्धत्वात् अतो भिस ऐस् 7.1.9 इति प्रत्ययस्य आदेशः न भवति —

राजन् + भिस् [तृतीयाबहुवचनस्य प्रत्ययः]

→ राज + भिस् [नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इति नकारलोपः]

→ राजभिः [नलोपस्य असिद्धत्वात् अतो भिस ऐस् 7.1.9 इति ऐस्-आदेशः न भवति । केवलम् रुत्वे विसर्गे च कृते अन्तिमं रूपं सिद्ध्यति ।

2) नकारलोपस्य स्वरविधिं प्रति असिद्धत्वम् —

स्वर-विधिः = येन विधिना स्वरस्य उदात्तत्वम् / अनुदात्तत्वम् / स्वरितत्वम् निर्णीयते, सः विधिः । एतादृशस्य विधेः कृते नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इत्यनेन कृतः नकारलोपः असिद्धः भवति । अस्य द्वे उदाहरणे एतादृशे —

(i) यस्य शब्दस्य अन्ते अवती इति अस्ति (यथा, हंसवती, अजिरवती - एतादृशाः शब्दाः) तेषाम् अन्तिमः ईकारः अन्तोऽवत्याः 6.1.220 इति सूत्रेण उदात्तः भवति । परन्तु अस्य सूत्रस्य कृते नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इति सूत्रम् असिद्धम् वर्तते, अतः राजन् + वती इत्यत्र नकारलोपात् अनन्तरम् सिद्धे राजवती इति शब्दे विद्यमानः अवती इति अंशः अन्तोऽवत्याः 6.1.220 इत्यस्य कृते असिद्धः अस्ति । अन्तोऽवत्याः 6.1.220 इत्यनेन राजन्वती इत्येव दृश्यते । अतः अत्र अन्तोऽवत्याः 6.1.220 इति सूत्रेण उदात्तत्वं नैव विधीयते । प्रक्रिया इयम् —

राजन् + मतुँप् + ङीप् [तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप् 5.2.94 इति मतुप्-प्रत्ययः । स्त्रीत्वं द्योतयितुम् उगितश्च 4.1.6 इति ङीप्-प्रत्ययः]

→ राजन् + वत् + ई [मादुपधायाश्च मतोर्वोऽयवादिभ्यः 8.2.9 इत्यनेन मकारस्य वकारादेशः ।

→ राजवती [स्वादिष्वसर्वनामस्थाने 1.4.17 इति राजन्-इत्यस्य पदसंज्ञा । नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इति नकारलोपः । अत्र अन्तोऽवत्याः 6.1.220 इत्यस्य कृते नकारलोपः असिद्धः अस्ति, अतः 'अवती' इति अंशः अन्तोऽवत्याः 6.1.220 इत्यनेन न दृश्यते, अतः अत्र अन्तोदात्तत्वम् अपि नैव सम्भवति ।]

(ii) यस्य समस्तपदस्य पूर्वपदम् अवर्णान्तम् अस्ति, उत्तरपदम् च अर्म इति शब्दः विद्यते, तस्य शब्दस्य आदिस्वरः अर्मे चावर्णं द्व्यच्त्र्यच् 6.2.90 इति सूत्रेण उदात्तः भवति । अयं स्वरविधिः अस्ति, अतः अस्य कृते नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इति सूत्रम् असिद्धं वर्तते । अतएव दशन् + अर्म इत्यवस्थायाम् नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इत्यनेन नकारलोपे कृते दशार्म इत्यत्र यद्यपि पूर्वपदम् अकारान्तम् अस्ति, तथापि तत् अकारान्तत्वम् अर्मे चावर्णं द्व्यच्त्र्यच् 6.2.90 इत्यस्य कृते असिद्धम् एव विद्यते, अतः अर्मे चावर्णं द्व्यच्त्र्यच् 6.2.90 अनेन सूत्रेण दशार्म इत्यत्र आद्युदात्तत्वं नैव सम्भवति । प्रक्रिया इयम् —

दश अर्माणि [दिक्संख्ये संज्ञायाम् 2.1.50 इति तत्पुरुषसमासः]

→ दशन् + अर्म [कृत्तद्धितसमासाश्च 1.2.46 इति प्रातिपदिकसंज्ञा, सुपो धातुप्रातिपदिकयोः 2.4.71 इति सुप्-प्रत्यययोः लोपः]

→ दश + अर्म [नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इति नकारलोपः

→ दशार्म [अकः सवर्णे दीर्घः 6.1.101 इति सवर्णदीर्घः । नकारलोपः सवर्णदीर्घं प्रति असिद्धः नास्ति, अतः अत्र सवर्णदीर्घः अवश्यं सम्भवति । परन्तु, नकारलोपः स्वरविधिं प्रति तु असिद्धः एव वर्तते, अतः अत्र अर्मे चावर्णं द्व्यच्त्र्यच् 6.2.90 इत्यनेन 'पूर्वपदस्य अवर्णत्वम्' नैव दृश्यते । अतः अत्र अनेन सूत्रेण उदात्तत्वं अपि न सम्भवति ।]

3) नकारलोपस्य संज्ञाविधिं प्रति असिद्धत्वम् —

संज्ञाविधिः = संज्ञासूत्राणि इत्यर्थः । संज्ञासूत्राणां कृते नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इत्यनेन कृतः नकारलोपः असिद्धः भवति । अस्य प्रयोजनम् इत्थम् — दत्तश्च दण्डी च इत्यत्र द्वन्द्वसमासं कृत्वा, दत्तदण्डिनौ तथा दण्डिदत्तौ इति द्वौ अपि शब्दौ सिद्ध्यतः । अस्मिन् द्वन्द्वसमासे कः शब्दः पूर्वपदरूपेण आगच्छेत् अस्मिन् विषये (इत्युक्ते, पूर्वनिपातस्य विषये) किमपि विशिष्टं सूत्रं नास्ति, अतः अत्र उभयोः अपि शब्दयोः पूर्वनिपातः भवितुम् अर्हति । अत्र समासप्रक्रियायाम् वस्तुतः दण्डिन् शब्दस्य नकारलोपे कृते, तस्य इकारान्तत्वात् शेषो घ्यसखि 1.4.7 इति संज्ञासूत्रेण तस्य घिसंज्ञा सम्भवति । परन्तु तथा क्रियते चेत् द्वन्द्वे घि 2.2.32 इति सूत्रेण द्वन्द्वसमासे घिसंज्ञकस्यैव पूर्वनिपातं कृत्वा दण्डिदत्तौ इति एकमेव रूपम् साधुत्वं प्राप्नुयात् । एतादृशं मा भूत् अतः प्रकृतसूत्रे 'संज्ञा'शब्दस्य ग्रहणं कृतम् अस्ति । दण्डिन्-शब्दस्य कृतः नकारलोपः शेषो घ्यसखि 1.4.7 इति संज्ञासूत्रस्य कृते असिद्धः अस्ति, अतः दण्डि इति शब्दस्य घिसंज्ञा एव न भवति । अस्यां स्थितौ दण्डि तथा दत्त इत्येताभ्याम् कस्यापि शब्दस्य पूर्वनिपातः न प्रवर्तते, अतः दत्तदण्डिनौ तथा दण्डिदत्तौ इति द्वे अपि रूपे अत्र सम्भवतः ।

3) नकारलोपस्य कृन्निमित्तक-तुग्विधिं प्रति असिद्धत्वम् —

कृन्निमित्तकः तुग्विधिः = ह्रस्वस्य पिति कृति तुक् 6.1.71 इति सूत्रेण उक्तः तुगागमः इत्यर्थः । अस्य तुगागमस्य कृते नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य इत्यनेन कृतः नकारलोपः असिद्धः भवति । यथा, वृत्रहन् इति क्विप्-प्रत्ययान्तस्य शब्दस्य तृतीयाद्विवचनस्य रूपे नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इत्यनेन कृतः नकारलोपः ह्रस्वस्य पिति कृति तुक् 6.1.71 इत्यस्य कृते असिद्धः अस्ति, अतः नकारलोपात् अनन्तरम् जायमानस्य ह्रस्व-अकारस्य अनेन सूत्रेन तुगागमः न सम्भवति । प्रक्रिया इयम् —

वृत्रहन् + भ्याम् [वृत्रहन्-शब्दः वृत्र-उपपदपूर्वकात् हन्-धातोः क्विप्-प्रत्ययं कृत्वा सिद्ध्यति । अस्मात् अग्रे तृतीयाद्विवचनस्य भ्याम्-प्रत्ययः विधीयते ।]

→ वृत्रह + भ्याम् [भ्याम्-प्रत्यये परे प्रकृतेः स्वादिष्वसर्वनामस्थाने 1.4.17 इति पदसंज्ञा भवति । पदसंज्ञायां सत्याम् नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इति नकारस्य लोपः भवति ।]

→ वृत्रहभ्याम् । [नकारलोपे कृते 'वृत्रह [क्विप्]' इत्यवस्थायाम् ह्रस्वस्वरात् अनन्तरम् लुप्त-क्विप्-प्रत्ययः अस्ति अतः प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् 1.1.62 इत्यनेन लुप्त-क्विप्-प्रत्ययनिमित्तकः ह्रस्वस्य पिति कृति तुक् 6.1.71 इति अकारस्य तुगागमः अत्र अवश्यं सम्भवति । परन्तु अत्र नकारलोपः तुगागमार्थम् असिद्धः अस्ति, अतः ह्रस्वस्य पिति कृति तुक् 6.1.71 इत्यनेन अत्र नकारः एव दृश्यते । अस्यां स्थितौ तुगागमः अपि नैव सम्भवति ।

अत्र केवलम् ह्रस्वस्य पिति कृति तुक् 6.1.71 इत्यनेन उक्तस्य तुगागमस्य कृते एव नकारलोपः असिद्धः अस्ति । एतत् ज्ञापयितुम् एव सूत्रे 'कृति' इति शब्दः प्रयुज्यते । अतः अन्येषाम् तुगागमानां विषये तु नकारलोपः सिद्धः एव । यथा, छे च 6.1.73 इत्यनेन ह्रस्वस्वरस्य उक्तः तुगागमः नकारलोपात् अनन्तरम् अपि अवश्यं प्रवर्तते । उदाहरणम् इत्थम् —

वृत्रघ्नः छाया [षष्ठी 2.2.8 इति षष्ठीतत्तपुरुषः]

→‌ वृत्रहन् + छाया [कृत्तद्धितसमासाश्च 1.2.46 इति प्रातिपदिकसंज्ञा । सुपो धातुप्रातिपदिकयोः 2.4.71 इति सुँलोपः]

→ वृत्रह + छाया [समस्तपदे पूर्वपदस्य पदत्वम् अवशिष्यते, अतः नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इति नकारस्य लोपः भवति ।]

→ वृत्रह तुक् + छाया [छकारे परे ह्रस्वस्वरस्य छे च 6.1.73 इति तुगागमः भवति । अयं तुगागमः छकारनिमित्तकः अस्ति, कृत्-प्रत्ययनिमित्तकः न, अतः अस्य कृते नकारलोपः सिद्धः एव ज्ञेयः]

→ वृत्रह त् + छाया [ककारस्य हलन्त्यम् 1.3.3 इति इत्संज्ञा । तस्य लोपः 1.3.9 इति लोपः । ककारोत्तरः उकारः उच्चारणार्थः, अतः सोऽपि लुप्यते ।]

→ वृत्रह च् + छाया [झलां जशोऽन्ते 8.2.39 इति तकारस्य दकारः, ततः स्तोः श्चुना श्चुः 8.4.40 इति श्चुत्वे दकारस्य जकारः, ततः खरि च 8.4.55 इति जकारस्य चकारः ।]

→ वृत्रहच्छाया

अन्येषाम् कार्याणाम् कृते नकारलोपस्य सिद्धत्वम्

नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 अनेन उक्तः नकारलोपः केवलम् — सुब्विधिः, स्वरविधिः, संज्ञाविधिः तथा च कृन्निमित्तकः तुग्विधिः — एतेषाम् चतुर्णाम् कृते एव असिद्धः अस्ति । अन्येषाम् विधीनाम् कृते अयं नकारलोपः सिद्धः एव ज्ञेयः । अस्य त्रीणि उदाहरणानि एतादृशानि —

  1. राजा + उवाच इत्यत्र संहितायाम् सत्याम् आद्गुणः इति गुणैकादेशे राजोवाच इति सिद्ध्यति । अत्र राजन् + सुँ इत्यत्र हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल् 6.1.68 इत्यनेन सुँलोपे कृते, ततः नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इत्यनेन नकारलोपे कृते राजा शब्दः सिद्ध्यति । यदि अयं नकारलोपः गुणैकादेशार्थम् असिद्धः अभविष्यत्, तर्हि राजा + उवाच इत्यत्र आकारस्य अदृष्टत्वात् (राजन् + उवाच इत्येव दृष्ट्वा) गुण-एकादेशः अपि नैव समभविष्यत् । परन्तु नकारलोपः गुणैकादेशार्थम् सिद्धः एव अस्ति, अतः राजा + उवाच इत्यत्र नकारलोपात् अनन्तरम् अपि आद्गुणः 6.1.87 इत्यनेन गुणैकादेशः अवश्यं सम्भवति ।

  2. आत्मनः राजानम् इच्छति अस्मिन् अर्थे राजन् शब्दात् सुप आत्मनः क्यच् 3.1.8 इति सूत्रेण क्यच्-प्रत्यये कृते राजीय इति आतिदेशिकधातुः सिद्ध्यति । अत्र नकारलोपात् अनन्तरम्, तस्य क्यचि च 7.4.33 इत्येतं सूत्रं प्रति सिद्धत्वात् अकारस्य ईकारादेशं कृत्वा रूपं सिद्ध्यति । प्रक्रिया इयम् —

आत्मनः राजानम् इच्छति

→ राजन् + क्यच् [सुप आत्मनः क्यच् 3.1.8 इति क्यच्-प्रत्ययः]

→ राजन् + य [लशक्वतद्धिते 1.3.8, हलन्त्यम् 1.3.3, तस्य लोपः 1.3.9

→ राज + य [नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इति नकारलोपः]

→‌ राजी + य [नलोपस्य सिद्धत्वात्, क्यचि च 7.4.33 इत्यनेन अवर्णान्तस्य ईकारादेशः भवति ]

→ राजीय [सनाद्यन्ता धातवः 3.1.32 इति धातुसंज्ञा]

  1. राजा इव आचरति अस्मिन् अर्थे राजन् शब्दात् कर्तुः क्यङ् सलोपश्च 3.1.11 इति सूत्रेण क्यङ्-प्रत्यये कृते राजाय इति आतिदेशिकधातुः सिद्ध्यति । अत्र नकारलोपात् अनन्तरम्, तस्य अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः 7.4.25 इत्येतं सूत्रं प्रति सिद्धत्वात् अकारस्य दीर्घं कृत्वा रूपं सिद्ध्यति । प्रक्रिया इयम् —

राजा इव आचरति

→ राजन् + क्यङ् कर्तुः क्यङ् सलोपश्च 3.1.11 इति क्यङ्-प्रत्ययः]

→ राजन् + य [लशक्वतद्धिते 1.3.8, हलन्त्यम् 1.3.3, तस्य लोपः 1.3.9

→ राज + य [नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य 8.2.7 इति नकारलोपः]

→‌ राजा + य [नलोपस्य सिद्धत्वात्, अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः 7.4.25 इत्यनेन दीर्घादेशः]

→ राजाय [सनाद्यन्ता धातवः 3.1.32 इति धातुसंज्ञा]

Balamanorama

Up

index: 8.2.2 sutra: नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिषु कृति

नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिषु कृति - नच नलोपस्याऽसिद्धत्वादिह दीर्घ ऐस् एत्त्वं च नेति वाच्यं, नलोपविषयेपूर्वत्राऽसिद्ध॑मित्यस्य प्रवृत्तौ राजाआओ दण्डश्च इत्यादावपि नलोपस्याऽसिद्धत्वात्सवर्णदीर्घ यणाद्यनापत्तेरित्यत आह — नलोपः सुप् । नस्य लोपो नलोपः । विधिशब्दो भावसाधनः, विधानं विधिः । सुप्च स्वरश्च संज्ञा च तुक्च तेषां विधय इति सम्बन्धसामान्यषष्ठआ समासः ।कृती॑ति तु तुकैव सम्बध्यते, अन्यत्राऽसम्भवात्तदाह — सुब्विधावित्यादिना । सुपो विधिः सुब्विधिः । सम्बन्धसामान्यं विवक्षितम् । सुबाश्रयविधाविति यावत् । स्वरस्य विधिः । कर्मणः शेषत्वविवक्षया षष्ठी । स्वरे विधेये इति यावत् । एवं संज्ञाविधावित्यपि कर्मणः शेषत्वविवक्षया षष्ठी । संज्ञायां विधेयायामिति यावत् । कृति परतो यस्तुक् तस्य विधिः कृतितुग्विधिः । इहापि कर्मणः शेषत्वविवक्षया षष्ठी । कृति परे यस्तुक् । तस्मिन् विधेये इति यावत् ।पूर्वत्रासिद्ध॑मित्येव सिद्धेऽन्यनिवृत्तिफलकनियमार्थमेतदित्याह — नान्यत्रेति ।अन्यत्रे॑त्येतदुदाहृत्य दर्शयति-राजाआ इत्यादाविति । आदिना दण्डयआ इत्यादिसङ्ग्रहः । अत्र सवर्णदीर्घयणादिविधीनां सुब्विध्यटाद्यनन्तर्भावात्तेषु कर्तव्येषु नलोपस्याऽसिद्धत्वाऽभावे सति नकारलोपस्य सत्त्वात्सवर्णदीर्घादिकं निर्बाधमिति भावः । प्रकृते-राजाभ्यां राजभ्य इत्यत्र दीर्घादिन भवत्येवेत्याह — इत्यसिद्धत्वादिति । सुपि परतो दीर्घविधिः, भिसः ऐस्विधिः, भ्यसि एत्त्वविधिश्च सुबाश्रयविधय इति तेषु कर्तव्येषु परिसङ्ख्याविधिलभ्याऽसिद्धत्वनिषेधाऽभावे सतिपूर्वत्रासिद्ध॑मिति नलोपस्याऽसिद्धत्वान्नदीर्घादिकमित्यर्थः । वस्तुतस्त्वन्यनिवृत्तिफलकसिद्धविषयकविधित्वमेव नियमविधित्वम् । अत एवपञ्च पञ्चनखा भक्ष्याः॑ इत्यत्र पञ्चानां पञ्चनखप्राणिनां भक्षणनियमे तदितरेषां पञ्चनखानां भक्षणप्रतिषेधो गम्यते इति पस्पशाह्निकभाष्ये प्रपञ्चितम् । तदाह-इत्यसिद्धत्वादिति । ननु दण्डिष्वित्यत्र नलोपे कृत इणः परत्वात्सस्य षत्वमिति स्थितिः । तत्र षत्वविधेः सुबाश्रयविधित्वात्तत्र कर्तव्ये नलोपस्याऽसिद्धत्वात्कथं षत्वमिति चेत्, मैवं — न हि षत्वविधि सुब्विधिः । सुप्त्वं तद्व्याप्यधर्मं वा पुरस्कृत्य प्रवर्तमानो विधिर्हि सुब्विधिरिह विवक्षितः । नच षत्वविधिस्तथा । अतस्तत्र नलोपस्य सिद्धत्वमस्त्येवेति षत्वं निर्बाधम् । अस्तु वा षत्वविधिरपि सुब्बिधिस्तथापि तस्मिन् कर्तव्ये नलोपस्याऽसिद्धत्वं न भवत्येव । तदसिद्धत्वंहि किंपूर्वत्रासिद्ध॑मित्यनेनापाद्यते, उतनलोपः सुप्स्वरे॑त्यनेनैव । न तावदाद्यः, नलोपविधेः षत्वविध्यपेक्षया पूर्वत्वेन तस्य षत्वे कर्तव्येऽसिद्धत्वाऽसंभवात् । न द्वितीयः,नलोपः सुप्स्वरे॑त्यनेन हिराजभ्या॑मित्यादौ नलोपस्याऽसिद्धत्वमपूर्वं न विधीयते, किंतुपूर्वत्रासिद्ध॑मित्यनेन प्राप्तमेव नियमार्थं पुनर्विधीयते 'राजाआ' इत्यादौ सुप्स्वरसंज्ञातुग्बिधिभिन्नसवर्णदीर्घादिविधिसिद्धये । दण्डिष्वित्यत्र तु नलोपस्याऽसिद्धत्वंपूर्वत्रासिद्ध॑मित्यनेन प्राप्तं न भवतीति तस्यनलोपः सुप्स्वरे॑ति सूत्रविषयत्वं न सम्भवति । अन्यथा सुब्विधावित्यनेन दण्डिष्वित्यादौ षत्वे कर्तव्ये नलोपाऽसिद्धत्वमपूर्वं विधीयेत । राजभ्या॑मित्यादौ तु दीर्घादौ कर्तव्ये सिद्धमेव नियमार्थं विधीयत इति विधिवैरूप्यमापद्येत, तस्माद्दण्डिष्वित्यादौ षत्वे कर्तव्ये नलोपस्याऽसिद्धत्वाऽभावान्नलोपस्य सत्त्वादिणः परत्वाऽनपायात्षत्वं निर्बाधमिति शब्देन्दुशेखरे प्रपञ्चितम् । प्रकृतमनुसरामः । स्वरविधौ यथा-पञ्चार्मम् । अत्र नलोपस्याऽसिद्धत्वादकारान्तत्वाऽभावात्अर्मेचावर्णं द्व्यच्ञ्य॑जिति पूर्वपदाद्युदात्तत्वं न भवति । संज्ञाविधौ यथा-दण्डिदत्तौ दत्तदण्डिनौ । अत्रद्वन्द्वे धी॑ति पूर्वनिपातनियमो न भवति, घिसंज्ञाविधौ नलोपस्याऽसिद्धत्वेन इदन्तत्वविरहात् । कृतितुग्विधौ यथा-वृत्रहभ्याम् वृत्रहभिः । अत्रब्राहृभ्रूणवृत्रेषु क्वि॑बिति विहितं क्विपमाश्रित्यह्रस्वस्य पिति कृति तुगि॑ति न तुक्, नलोपस्याऽसिद्धत्वेन ह्रस्वस्य नकारव्यवहितत्वात् । कृतीति विशेषणाच्छे चे॑ति तुग्विधौ नलोपस्य नाऽसिद्धत्वम् । ततश्च वृत्रहच्छत्रम् । इह स्यादेवछे चे॑ति तुक् । भाष्ये तु वृत्रहभ्यामित्यादौ नलोपस्य सत्त्वेऽपि संनिपातपरिभाषयाह्रस्वस्य पिती॑ति तुक् न भविष्यतीति तुग्विधिग्रहणं प्रत्याख्यातम् । 'स्वादिषु' इति पदत्वद्वारा भ्याम्संनिपातमिमित्तको नलोपस्तद्विघातकं न प्रवर्तयतीत्याशयः ।ननुवृत्रहधन॑मित्यत्र तुग्व्यावृत्त्यर्थं तुग्विधिग्रहणमावश्यकं, तत्र नलोपस्यान्तर्वर्तिनीं विभक्तिमाश्रित्य प्रवृत्तं पदत्वमादाय प्रवृत्तस्य नलोपस्य संनिपातनिमित्तकत्वाऽभावादिति चेन्न, तुग्विधिग्रहणप्रत्याख्यानपरभाष्यप्रामाण्येनतादृशसंनिपाताऽनिमित्तकनलोपविषयाणांवृत्रहझन॑मित्यादीनामनिधानकल्पनादित्यास्तां तावत् । राज्ञि-राजनीति । 'विभाषा ङिश्योः' इत्यल्लोपविकल्प इति भावः । प्रतिदिवेति ।दिवु क्रीडादौ॑ । तस्मात्कनिन्युवृषितक्षी॑त्युणादिसूत्रेण कनिन्प्रत्ययः । कनावितौ । इकार उच्चारणार्थः । प्रतिदिवन्शब्दात्सुबुत्पत्तिः ।सर्वनामस्थाने चे॑ति दीर्घः । हल्ङ्यादिना सुलोपे 'प्रतिदिवा' इति रूपम् । सुटि राजवत् । अस्येति । प्रतिदवन्शब्दस्य शसादावचि अल्लोपोऽन इत्यल्लोपे सतीत्यर्थः ।

Padamanjari

Up

index: 8.2.2 sutra: नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिषु कृति

अत्र सूत्रे, उतरसूत्रे च कार्योपादानात् कार्ये कार्यस्यासिद्धत्वमुच्यते ।'कृति' इत्येततु सम्भवव्यभिचाराभ्यां तुग्विधिनैव सम्बध्यते । विधिशब्दो भावसाधनः, कर्मसाधनश्च; तत्र भावसाधनानां त्रयाणां कर्मसाधनस्य चैकस्यैकशेषः; भिन्नार्थानामपि सरूपाणामेकसेषवचनात् । विधिश्च विधिश्च विधिश्च विधयः, ततो बहुवचनान्तेन विधिशब्देन सुबादीनां द्वन्द्वस्य षष्ठीसमासः । सर्वत्र च शेषलक्षणा षष्ठी । तत्र सुब्विधौ शेष एव शेषः, इतरेषु तु कर्म शेषत्वेन विवक्षितम् । तदिदमुक्तम् - विधिशब्दोऽयमित्यादि । सम्बन्धसामान्यषष्ठ।ल्न्तेनेति । सम्बन्धसामान्यमुच्यते षष्ठ।ल, तदन्तेनेत्यर्थः । सामान्यशब्देन स्थानेयोगव्यवच्छेदः । कथं पुनः'षष्ठी स्थानेयोगा' इति परिभाषायां सत्यां सामान्यवचनता लभ्यते ? उच्यते; नात्र सुपः स्थाने किञ्चिद्विधीयते, किं तर्हि ? अनुवादोऽयम् - सुपो यो विधिस्तत्रेति । अनुवादे च परिभाषा न प्रवर्तते; ठुदीचामातः स्थानेऽ इति स्थानेग्रहणाल्लिङ्गात् । सम्बन्धसामान्यवचनषष्ठ।ल्न्तेनेति यदुक्तम्, तत्र प्रयोजनमाह - सुपां स्थान इत्यादि । सर्वोऽसौ सुब्विधिरिति । सर्वस्य सुप्सम्बन्धित्वात्सुबर्थमेव चेदं विधिग्रहणं कृतम् । स्वरादिषु तु नार्थः; तेन यथा'न मु ने' इत्यत्र नाभावे कर्तव्ये इत्यर्थी भवति, तथा स्वरादिषु कर्तव्येष्वित्यर्थो भविष्यति । द्वन्द्वात्परस्य तु प्रत्येकं सम्बन्धो दुर्निवार इति भावसाधनत्वमङ्गीकृतम् ।'सुब्विधिस्वरसंज्ञातुक्षु' इत्युच्यमाने तु न किञ्चिद्यत्नसाध्यम् । राजवतीति । मतुबन्ताद् ठुगितश्चऽ इति ङीप्, राजशब्दः कनिन्प्रत्ययान्तत्वादाद्यौदातः । पञ्चार्ममिति ।'दिक्संख्ये संज्ञायाम्' इति समासः, तत्र नलोपे कृते पूर्वपदमवर्णान्तं जातमिति स्वरः प्राप्तोऽसिद्धत्वान्न भवति, समासोदातत्वमेव भवति । पञ्चदण्डीति । समाहारद्विगुः । नलोपस्यासिद्धत्वात् ष्णान्ता षडिति षट्संज्ञा भवतीति । एतच्च यतत्रोक्तम् - ठस्तग्रहणमौपदेशिकप्रतिपत्यर्थम्ऽ इति, तदनाश्रित्योक्तं द्रष्टव्यम् । न षट्स्वस्त्रादिभ्य इति टापः प्रतिषेधो भवतीति । अत्र हि नान्तत्वादाप्प्राप्तः, सोऽपि निषिध्यते;'स्त्रियां यदुक्तं तन्न भवति' इति सामान्येन निषेधविधानात् । तदेतत्प्रयोजनं कथं भवतीति । पाक्षिकत्वं प्रयोजनस्य दर्शयितुं प्रश्नः । केषाञ्चिद्दर्शनम् - अनारभ्य कार्यविशेषमादौ तावत्संज्ञा क्रियते, ततो यस्यां दशायां यत्कार्यं प्राप्तं तत्क्रियते लोकवत्, तद्यथा - लोके दशम्यामुत्थितायां पुत्रस्य नाम दधातीति सकृत्कृतया संज्ञया सर्वाणि कार्याणि क्रियन्ते, न तु प्रतिकार्यं नाम कुर्वन्ति, तद्वदिति । अयं च'यथोद्देशं संज्ञापरिभाषम्' इति पक्षः । कार्यकालपक्षे तु तेनतेन विधिवाक्येनेकवाक्यतापन्नेन संज्ञासूत्रेण संज्ञा प्रणीयत इति प्रतिकार्यं संज्ञाप्रवृत्तिः । तत्राद्ये दर्शने जश्शसोर्लुगर्था या संज्ञा तयैव टाप्प्रतिषेधस्यापि सिद्धत्वान्नेदं प्रयोजनम्, द्वितीये तु पक्षे भवति प्रयोजनमित्याह - यदि प्रतिकार्यमिति । कथं तदा प्रयोजनम् ? इत्याह - या हीति । जश्शसोर्लुगर्थेति । उपलक्षणमेतत्, ङीप्प्रतिषेधार्थेत्यपि द्रष्टव्यम् । स्त्रीप्रत्ययस्येति । टाप इत्यर्थः । अथ प्रथमे पक्षे न कर्तव्यं संज्ञाग्रहणम्, इह हि - दण्डिगुप्तौ, गुप्तदण्डिनाविति नलोपे कृते दण्डिशब्दस्य घिसंज्ञा प्राप्नोति, ततश्च तस्यैव पूर्वनिपातः स्यात्; नलोपस्यासिद्धत्वाद्धि संज्ञाया अभावादनियमः पूर्वनिपातस्य भवति । अत्र के चदित्यादि । सुपः सन्निपातेन नलोपः, स यदि तुकं प्रवर्तयेत् तत्सन्निपातं विहन्यात् । कथं पुनः सन्निपातस्य विघातः, यावता पूर्वान्तस्तुक् स तुग्ग्रहणेन गृह्यते ? सत्यम्; ह्रस्वमात्रभक्तस्तुगित्याश्रित्येदमुक्तम् । बहिरङ्गलक्षणत्वेन वेति । बहिर्भूतविभक्त्यपेक्षो नलोपोऽन्तर्भूतक्विबपेक्षे तुक्यसिद्धो भवतीत्यर्थः । परिभाषाद्वय्साप्यनित्यत्वं ज्ञापयितुमिति । तत्र सन्निपातपरिभाषाया अनित्यत्वाद् वृक्षायेत्यादौ'सुपि च' इति दीर्घत्वं भवति । बहिरङ्गपरिभाषायास्त्वनित्यत्वाद् एषा, द्वे इत्यत्र विभक्त्याश्रयं त्यदाद्यत्वं बहिरङ्गमपि प्रातिपदिकाश्रये टापि न सिद्धं भवति । वृत्रहच्छत्रमिति । नात्र सन्निपातलक्षणो नलोपः, नापि नलोपस्य बहिरङ्गत्वम्; तुकोऽपि च्छकारापेक्षत्वात् । राजीयतीति ।'क्यचि च' इतीत्वम् । राजायत इति । ठकृत्सार्वधातुकयोःऽ इति दीर्घः । राजाश्व इति । ठकः सवर्ण दीर्घःऽ ॥