हलः श्नः शानज्झौ

3-1-83 हलः श्नः शानच् हौ प्रत्ययः परः च आद्युदात्तः च क्यच् धातोः कर्तरि

• Sampurna sutra
• Neelesh Sanskrit Brief
• Neelesh English Brief
• Kashika
• Siddhanta Kaumudi
• Laghu Siddhanta Kaumudi
• Neelesh Sanskrit Detailed
• Balamanorama
• Padamanjari

Sampurna sutra

Up

---

index: 3.1.83 sutra: हलः श्नः शानज्झौ

---

हलः श्नः शानच् हौ

Neelesh Sanskrit Brief

Up

---

index: 3.1.83 sutra: हलः श्नः शानज्झौ

---

हलन्तात् परस्य श्ना-प्रत्ययस्य हि-प्रत्यये परे शानच्-आदेशः भवति ।

Neelesh English Brief

Up

---

index: 3.1.83 sutra: हलः श्नः शानज्झौ

---

The श्ना प्रत्यय following a हल् letter is converted to शानच् when followed by the 'हि' प्रत्यय.

Kashika

Up

---

index: 3.1.83 sutra: हलः श्नः शानज्झौ

---

हल उत्तरस्य श्नाप्रत्ययस्य शनजादेशो भवति हौ परतः। मुषाण। पुषाण। हलः इति किम्? क्रीणीहि। हौ इति किम्? मुष्णाति। श्नः इति स्थानिनिर्देशः आदेशसम्प्रत्ययार्थः। इतरथा हि प्रत्ययान्तरम् एव सर्वविषयं विज्ञायेत।

Siddhanta Kaumudi

Up

---

index: 3.1.83 sutra: हलः श्नः शानज्झौ

---

हलः परस्य श्नः शानजादेशः स्याद्धौ परे । स्तभान । स्तुभान । स्कभान । स्कुभान । पक्षे स्तभ्नुहीत्यादि ।{$ {!1479 युञ्!} बन्धने $}। युनाति । युनीते । योता ।{$ {!1480 क्नूञ्!} शब्दे $}। क्नूनाति । क्नूनीते । क्नविता ।{$ {!1481 द्रूञ्!} हिंसायाम्$} । द्रूणाति । द्रूणीते ।{$ {!1482 पूञ्!} पवने$} ॥

Laghu Siddhanta Kaumudi

Up

---

index: 3.1.83 sutra: हलः श्नः शानज्झौ

---

हलः परस्य श्नः शानजादेशः स्याद्धौ परे। स्तभान॥

Neelesh Sanskrit Detailed

Up

---

index: 3.1.83 sutra: हलः श्नः शानज्झौ

---

परस्मैपदस्य मध्यमपुरुषैकवचनस्य 'सि' प्रत्ययस्य लोट्लकारस्य विषये सेर्ह्यपिच्च 3.4.87 इत्यनेन हि-आदेशः भवति । अस्मिन् हि-प्रत्यये परे हलन्तात् परस्य श्ना-प्रत्ययस्य शानच्-आदेशः भवति । यथा, मुष् (स्तेये) इति क्र्यादिगणस्य धातुः । अस्य लोट्लकारस्य मध्यमपुरुषैकवचनस्य रूपम् एतादृशम् सिद्ध्यति -

मुष् + लोट् [लोट् च 3.3.162 इत्यनेन लोट्-लकारः]

→ मुष् + सिप् [तिप्तस्झि.. 3.4.78 इत्यनेन मध्यमपुरुषैकवचनस्य विवक्षायाम् 'सिप्' प्रत्ययः]

→ मुष् + श्ना + सिप् [सार्वधातुके प्रत्यये परे क्र्यादिभ्यः श्ना 3.1.73 इति विकरणप्रत्ययः 'श्ना']

→ मुष् + श्ना + हि [सेर्ह्यपिच्च 3.4.87 इत्यनेन सि-प्रत्ययस्य हि-आदेशः]

→ मुष् + शानच् + हि [हलः श्नः शानज्झौ 3.1.83 इति श्ना-प्रत्ययस्य शानच्-आदेशः]

→ मुष् + आन + हि [इत्संज्ञालोपः]

→ मुष् + आन [अतो हेः 6.4.105 इति अदन्तात् परस्य हि-प्रत्ययस्य लोपः]

→ मुषाण [अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि 8.4.2 इति णत्वम्]

ज्ञातव्यम् - स्तम्भुस्तुम्भुस्कम्भुस्कुम्भुस्कुञ्भ्यः श्नुश्च 3.1.82 इत्यनेन पाठितानाम् सौत्रधातूनाम् विषये अपि अस्य सूत्रस्य प्रसक्तिः अस्ति । यथा - 'स्तन्भ्' धातोः लोट्-लकारस्य मध्यमपुरुषैकवचनम् 'स्तभान' इति भवति । अत्रापि प्रक्रिया उपरिनिर्दिष्टसमाना एव ।

Balamanorama

Up

---

index: 3.1.83 sutra: हलः श्नः शानज्झौ

---

हलः श्नः शानज्झौ - स्तभानेति श्नाप्रत्ययस्य शानजादेसे कृते 'अतो हे' रिति लुक् ।

Padamanjari

Up

---

index: 3.1.83 sutra: हलः श्नः शानज्झौ

---

हलः श्रः शानज्झौ॥ पुषाण्, मुषाणेति। लोट्, सिप्, तस्य हिः, र्ठ्क्यादिभ्यः श्नाऽ,तस्य शानच्। चकारः स्वरार्थः। अत्र सन्निपातपरिभाषया अनित्यत्वाद् ठतो हेःऽ इति हेर्लुक्। ननु च श्नाप्रत्ययस्य प्रकृतत्वातस्यैव शानजादेशो भविष्यति, नार्थः श्न इति स्थानिनिर्द्देशेनात आह - श्र इति स्थानीत्यादि। आदेश इत्येष संप्रत्ययः - अवगमो यथा स्यादित्येवमर्थः। असति तु तस्मिन् किं स्यादित्याह - प्रत्ययान्तरमिति। अस्तु प्रत्ययान्तरम्, र्ठ्क्यादिभ्यःऽ इत्यनुवृतेस्तेभ्य एव हलन्तेभ्यो भविष्यतीति न कश्चिद्दोष इत्यत आह - सर्वविषयमिति। अर्क्यादिविषयमपीत्यर्थः। र्क्याद्यनुवृत्तिर्दुर्ज्ञानेति मन्यते। शानचः शित्करणञ्चिन्त्यप्रयोजनम्; स्थानिवद्भावेनैव सिद्धेः। इह'ञिमिदा स्नेहने' दिवादिः, व्यत्ययेन च्छन्दसि श्ना, तस्य शानजादेशः, मिदान।'मिदेर्गुणः' इति प्रतिषेधविषये विधीयमानो गुणो न भवति, पुनः शित्करणेन'सार्वधातुकमपित्' इत्यस्यापि पुनः प्रवृतेरिति केचित्। नेति वयम्; यथैव व्यत्ययेन श्ना भवति, एवं गुणविषये इकारो भविष्यति॥