7-2-74 स्मिपूङ्रञ्ज्वशां सनि आर्धधातुकस्य इट् वलादेः
index: 7.2.74 sutra: स्मिपूङ्रञ्ज्वशां सनि
स्मिङ् पूङृ अञ्जू अशू इत्येतेषां धातूनां सनि इडागमो भवति। सिस्मयिषते। पिपविषते। अरिरिषति। अञ्जिजिषति। अशिशिषते। ङकारग्रहणं पूञो मा भूत्। पुपूषति इत्येव तस्य भवति। अशेः ऊदितो ग्रहणातश्नोतेर्नित्यम् इडागमोऽस्त्येव।
index: 7.2.74 sutra: स्मिपूङ्रञ्ज्वशां सनि
स्मि पूङ् ऋ अञ्जू अश् एभ्यः सन इट् स्यात् । सिस्मयिषते । पिपविषते । अरिरिषति । इह रिस्शब्दस्य द्वित्वम् । इस् इति सनोऽवयवः कार्यभागिति कार्यिणो निमित्तत्वायोगात् द्विर्वचनेऽचि - <{SK2243}> इति न प्रवर्तते । अञ्जिजिषति । अशिशिषते । उभौ साभ्यासस्य <{SK2606}> । प्राणिणिषति । उच्छेस्तुक् । चुत्वम् । पूर्वत्रासिद्धीयमद्विर्वचने इति चछाभ्यां सहितस्येटो द्वित्वम् । हलादिः शेषः <{SK2179}> । उचिच्छिषति । निमित्तापाये नैमित्तिकस्याप्यपायः इति त्वनित्यम् । च्छ्वोः - <{SK2561}> इति सतुग्ग्रहणाज्ज्ञापकात् । प्रकृतिप्रत्यापत्तिवचनाद्वा । णौ च संश्चङोः - <{SK2579}> इति सूत्राभ्यामिङो गाङ् श्वयतेः संप्रसारणं च वा । अधिजिगापयिषति । अध्यापिपयिषति । शिश्वाययिषति । शुशावयिषति । ह्वः संप्रसारणम् <{SK2586}> जुहावयिषति । णौ द्वित्वात्प्रागच आदेशो नेत्युक्तत्वादुकारस्य द्वित्वम् । पुस्फारयिषति । चुक्षाययिषति । ओः पुयण्ज्यपरे <{SK2577}> । पिपावयिषति । बिभावयिषति । जिजायिषति । पुयण्जि किम् । नुनावयिषति । अपरे किम् । बुभूषति । स्रवति - <{SK2578}> इतीत्वं वा । सिस्रावयिषति । सुस्रावयिषतीत्यादि । अपर इत्येव । शुश्रूषते ॥
index: 7.2.74 sutra: स्मिपूङ्रञ्ज्वशां सनि
स्मिपूङ्रञ्ज्वशां सनि - ॒इडत्त्यर्ती॑त्यतस्तदनुवृत्तेरिति भावः । पूञस्तु पुपूषतीत्येव ।सनि ग्रहे॑तीण्निषेधात् । सिस्मयिषते इति ।स्तौतिण्योरेवे॑ति नियमान्न षः । पिपविषते इति । पूङ्धातोः पू इत्स्य द्वित्वेओः पुयण्जी॑ति इत्त्वम् ।अरिरिषतीति । ऋधातोः सनि इटि रूपम् । रिरशब्दस्येति । गुणे रपरत्वेअजादेर्द्वितीयस्ये॑ति रिस् इत्यस्य द्वित्वमित्यर्थः । ननुद्विर्वचनेऽची॑ति निषेधाद्गुणाऽसंभवात् रिस् इत्यस्य कथं द्वित्वमित्यत आह — न प्रवर्तते इति । कुत इत्यत आह — कार्यिणो निमित्तत्वाऽयोगादिति ।न हि कार्यी निमित्ततया आश्रीयते॑ इति निषेधादिडादेः सनो द्वित्वरूपकार्यिणो न द्वित्वनिमित्तत्वमिति भावः । ननु इडागमः सन्भक्तः, ततश्च इस् इत्यस्य द्वित्वेऽपि समुदायस्य इस इत्यस्य द्वित्वकार्यित्वाऽभावाद्द्वित्वनिमित्यत आह — इसितीति । इस् इति सनोऽवयवो द्वित्वबागितिकृत्वा अवयवद्वारा इस इति समुदायस्य कार्यित्वमिति भावः । अञ्जिजिषतीति । अञ्जेः सनि इटि 'न न्द्राः' इति नकारस्य निषेधात् जिसित्यस्य द्वित्वम् । ऊदित्तवादिड्विकल्पे प्राप्ते नित्यमिट् । अशिशिषते इति । 'अशू व्याप्तौ' ऊदित्त्वादिड्विकल्पे प्राप्ते नित्यमिट् । 'अश भोजने' इति क्र्यादिस्तु नित्यं सेडेव । उच्छेरिति ।उच्छी विवासे॑ । अत्र 'छे च' इति तुगित्यर्थः । श्चुत्वमिति । 'तुक' इति शेषः । ननु उच्छ् इस इति स्थिते श्चुत्वस्याऽसिद्धत्वात्तकारसहितस्यद्वित्वे अभ्यासे तकारः श्रूयेतेत्यत आह — पूर्वत्रेत्यादि । हलादि शेषः इति । च्छिस् द्वित्वे हलादिशेषादभ्यासे छकारसकारयोर्निवृत्तौ तुकश्चकार इकारश्च शिष्यते इत्यर्थः । तदाह- - उचिच्छिषतीति । उत्तरखण्डे छकारे परे इकारस्य तुकश्चुत्वेन चकारः । ननु च्छिस् इत्यस्य द्वित्वे हलादिशेषात्पूर्वखण्डे छकारसकारयोर्निवृत्तौनिमित्ताऽपाये नैमित्तिकस्याप्यपायः॑ इति न्यायेन तुकोऽपि निवृत्तेस्तदादेशचकारस्य कथमभ्यासे श्रवणमित्यत आह — निमित्तापाये इति । कथमनित्यत्वमित्यत आह — च्छ्वोरिति । पृष्टः पृष्टवानित्यादौ प्रच्छेः छकारस्यच्छ्वो॑रिति शकारे व्रश्चादिना शस्य षत्वे तुक्ककारस्य श्रवणप्राप्तौ तन्निवृत्त्यर्थं सतुक्कग्रहणम् । तत्र चकारस्य शकारे सति निमित्ताऽभावादेव तुकोऽपि निवृत्तिसिद्धेः सतुक्कग्रहणं व्यर्थमापद्यमानम् 'निमित्तापाये' इत्यस्याऽनित्यतां ज्ञापयतीत्यर्थः । प्रकृतिप्रत्यापत्तिवचनाद्वेति । 'हनश्च वधः' इति हनधातोरप्प्रत्यये प्रकृतेर्वधादेशे वधशब्दः । कंसवधमाचष्टे कंसं घातयतीत्यादौआख्यानात्कृतस्तदाचष्टे कृल्लुक्प्रकृतिप्रत्यापत्ति॑रित्यप्प्रत्ययस्य लुकि प्रकृतेर्वधादेशनिवृत्तिर्विहिता । तत्र कृतो लुकि निमित्ताऽपायादेव वधाद्यादेशनिवृत्तिसिद्धेः प्रकृतिप्रत्यापत्तिवचनं व्यर्थमापद्यमानं 'निमित्तापाये' इत्यस्य अनित्यतां ज्ञापयतीत्यर्थः । यद्यप्यत्र वधशब्दे अप्प्रत्ययो वधादेशश्च युगपद्विहितो, नतु प्रत्यये परे, तथापि संनियोगशिष्टत्वात् प्रत्ययस्य निमित्तत्वं पर्यवसानगत्येति बोध्यम् । वस्तुतस्तु पुष्ययोगं जानाति पुष्येण योजयतीत्येतत्साधकेपुष्ययोगे ज्ञी॑ति वचने भाष्योक्तप्रकृतिप्रत्यापत्तिरित्यनुवृत्तिरिह ज्ञापिका । तत्र हिचजो॑रिति घिति परतः कुत्वम् । अन्यथा कृल्लुकि निमित्ताऽपायपरिभाषयैव कुत्वनिवृत्तौ किं प्रकृतिप्रत्यापत्त्यनुवृत्त्येति शब्देन्दुशेखरे विस्तरः । अथ 'इङ् अध्ययने'टु ओ इआ गतिवृद्ध्योः॑ इत्याभ्यां ण्यन्ताभ्यां सनि विशेषमाह — णौ चेति ।णौ च संश्चङो॑रिति सूत्रं द्वितीयस्य चतुर्थे पादे, षष्ठस्य प्रथमे पादे च स्थितम् ।सन्परे चङ्परे च णौ इङो गाङ् वे॑ति प्रथमस्यार्थः ।सन्परे चङ्परे च णौ आयतेः संप्रसारणं वे॑त#इ द्वितीयस्यार्थः । प्रथमसूत्रेण इङो गाङ्, द्वितीयसूत्रेण आयतेः सम्प्रसारणमित्युभयमपि पाक्षिकं भवतीत्यर्थः । अधिजिगापयिषतीति । इङो णौ विवक्षिते गाङि पुकि गापीत्यस्मात्सनि रूपम् ।णौ च संश्चङो॑रिति गाङ्विधौ विषयसप्तमीति प्रागेवोक्तम् । गाङभावे आह — अध्यापिपयिषतीति ।क्रीङ्जीनां णौ॑इत्यात्त्वे पुक् । शिआआयतयिषतीति । इआधातोर्णौ वृद्धावायादेशे आआयि इत्यस्मात्सनि संप्रसारणाऽभावे रूपम् । संप्रसारणपक्षे आह — शुशावयिषतीति । ण्यन्तात्सनि इटि इआ इ इस इति स्तितेसंप्रसारणं तदाश्रयं च कार्यं बलव॑दिति वचनात्प्रथमं संप्रसारणं संप्रसारणं पूर्वरूपम् । 'शु' इत्स्य द्वित्वे उत्तरखण्डे उकारस्य वृद्ध्यादेशौ, णिचो गुणाऽयादेशाविति भावः । ननु परत्वाद्द्वित्वात् प्रागेव उकारस्य वृद्ध्यावादेशयोः कृतयोर्हावित्यस्य द्वित्वे अभ्यासस्याऽत इत्त्वे इकार एव श्रूयेतेत्यत आह- णौ द्वित्वादिति । पुस्फारयिषतीति । स्फुरतेः ण्यन्तात्सनि इटि 'चिस्फुरोर्णौ' इत्यस्मात् प्रागेव स्फुरित्यस्य द्वित्वम्, द्वित्वे कार्ये णावच आदेशस्य निषेधात् ।ओ, पुयण्जी॑ति इत्त्वं तु न, फकारस्य सकारेण व्यवहिततया पवर्गपरत्वाऽभात् । चुक्षावयिषतीति । क्षुधातोर्ण्नय्तात्सनि इटिक्षु॑इत्यस्य द्वित्वम् । परिनिष्ठिते रूपे अवर्णपरत्वेन णावच आदेशस्य निषेधादिति भावः । ओः पुयणिति । हेतुमण्णिच्प्रक्रियायामिदं व्याख्यातमपि स्मार्यते । पिपावयिषतीत्यादि । पू, भू, यू, रु, लू, जु एभ्यो ण्य्नतेभ्यः सनि इटि द्वित्वे कार्येणावच आदेशनिषेधात् उवर्णान्तानामेव द्वित्वे अभ्यासोवर्णस्य इत्त्वमिति भावः । जुः सौत्रो धातुः,जुचङ्क्रम्ये॑त्यत्रोक्तः । अथरुआवति शृणोती॑ति सूत्रं हेतुमण्णिच्प्रक्रियायां व्याख्यातं स्मारयति — रुआवतीतीत्त्वं वेति । शुश्रूषते इति ।ज्ञाश्रुस्मृदृशां सनः॑इत्यात्मनेपदम् । स्तौतिण्योरेव ।षणी॑ति कृतषत्वस्य सनो ग्रहणम् ।अपदान्तस्य मूर्धन्यः॑ इत्यधिकृतम्,इण्को॑रिति च । तत्र कुग्रहमं निवर्तते, असंभवात् । णिग्रहणेन तदन्तग्रहणम् । 'सहेः साडः सः' इत्यतः स इति षष्ठन्तमनुवर्तते । तदाह — अभ्यासेण इत्यादि । षभूते इति । षकारं प्राप्ते सनीत्यर्थः । नान्यत्रेति । अभ्यासेणः परस्यचेत्सस्य षत्वं तर्हि स्तौतिण्यन्तयोरेवेत्यर्थः । न चआदेशप्रत्यययो॑रित्येव सिद्धे आरम्भसामर्थ्यादेव नियमलाभादेवकारो व्यर्थ इति शङ्क्यं, षण्येवेति नियमनिरसनार्थत्वात् ।षण्येव#ए॑ति नियमे सति तुष्टावेत्यत्र षत्वाऽनापत्तेः । स्तौतेरुदाहरति — तुष्टूषतीति ।अज्झने॑ति दीर्घः । ण्यन्तस्योदाहरिष्यन्नाह — द्युतीति । उत्त्वमिति । वकारस्य संप्रसारणमुकार इत्यर्थः । सुष्वापयिषतीति । स्वपेर्णौ उपधावृद्धौस्वापि इत्यस्मात्सनि इटि वकारस्य संप्रसारमे सुप् इत्यस्य द्वित्व णेर्गुणे अयादेशे सनः षत्वे अभ्यासेणः परस्य षत्वमिति भावः । सिषाधयिषतीति । त्रापि ण्यन्तत्वादभ्यासेणः परस्य षत्वमिति भावः । सिसिक्षतीति । सेक्तुमिच्छतीत्यर्थः । सिच्धातोः सन् ।हलन्ताच्चे॑ति कित्त्वान्न लघूपधगुणः ।अभ्यासेणः परस्य सस्य चेत् षत्वं, तर्हि स्तौतिण्योरेवे॑ति नियमान्न ष इति भावः । ननु परिषिषिक्षतीत्यत्र अभ्यासेणः परस्यसस्य कथं षत्वं,स्तौतिण्योरेवे॑ति नियमात्,स्थादिष्वभ्यासेन चे॑ति षत्वस्याप्यनेन नियमेन निवृत्तेरित्यत आह — उपसर्गादत्विति ।स्तौतिण्योरेवे॑ति नियमेन मद्येऽपवादन्यायबलात् 'आदेशप्रत्यययोः' इति षत्वमेव बाध्यत इति भावः । षणि किमिति । कृतषत्वनिर्देशः किमर्थ इति प्रश्नः । तिष्ठासतीति ।धात्वादे॑रिति षस्य सत्वे स्था इत्स्य द्वित्वे अभ्यासह्रस्वे इत्त्वेआदेशप्रत्यययो॑रिति ष्टवम् ।कृतषत्वे सन्येवायं नियमः, अत्र तु सनः ष्टवाऽभावेन नियमाऽप्रवृत्तेः षत्वं निर्बाधमिति भावः । सुषुप्सतीति । स्वप्धातोः सनि॒रुदविदमुषग्रहिस्वपी॑ति कित्त्वात्वचिस्वपी॑ति संप्रसारमे कृते द्वित्वम् । कित्त्वान्न लघूपधगुणः । इहापिस्तौतिण्योरेवे॑ति नियमो न भवति, सनः षत्वाऽभावादिति भावः । ननुषणि इणः परस्य सस्य चेत्षत्वं तर्हि स्तौतिण्योरेवे॑त्येतावदेवास्तु, अभ्यासादिति किमर्थमित्यत आह — अभ्यासादित्युक्तेर्नेहेति । प्रतीषिषतीति । इण्धातोः सनिजादेर्द्वितीयस्ये॑ति स इत्यस्य द्वित्वे अभ्यासेत्त्वम् । इह षभूते सनि 'इण् गतौ' इति धातोः परस्य सस्य षत्वं भवत्येव, अभ्यासेण परत्वे सत्येव नियमप्रवृत्तेरिति भावः । अधीषिषतीत्यप्येवम् ।
index: 7.2.74 sutra: स्मिपूङ्रञ्ज्वशां सनि
ऋ इति धातोर्ग्रहणम्, न ऋकारान्तनामुतरत्र किरादीनामिड्विधानात् । पिपविषय इति । ओः पुयण्ज्यपरे इत्यभ्यासस्येत्वम् । अञ्जिजिषतीति । अजादेर्द्वितीयस्य इति जिशब्दस्य द्विर्वचनम्, नकारस्तु न द्विरुच्यते, न न्द्राः इति प्रतिषेधात् ॥